Σχολικός Εκφοβισμός
Παρά το γεγονός πως ο σχολικός εκφοβισμός δεν αποτελεί ένα πρόσφατο φαινόμενο, τα τελευταία χρόνια έχει πάρει σημαντικές διαστάσεις και μελετάται ιδιαίτερα επιστημονικά σε διάφορες χώρες. Η θυματοποίηση και ο εκφοβισμός των μαθητών στο σχολείο μελετήθηκαν για πρώτη φορά το 1978 στη Νορβηγία λόγω της αυτοκτονίας παιδιών από τον εκφοβισμό που είχαν υποστεί εντός του σχολικού τους περιβάλλοντος (Βασιλείου, 2005). Ωστόσο, ο όρος «bullying» ξεκίνησε να μελετάται και να χρησιμοποιείται στην Ελλάδα από το 2000 και μετά.
Πείραγμα – Επιθετικότητα – Βία
Αρχικά, θα πρέπει ίσως να διαχωρίσουμε τους όρους «πείραγμα», «επιθετικότητα» και «βία», καθώς έχουμε την τάση να μπερδεύουμε το ένα με το άλλο.
Το πείραγμα είναι μια δράση που εκδηλώνεται μεταξύ των φίλων, με σκοπό να διασκεδάσουν μεταξύ τους κάνοντας αστεία, χωρίς αυτό να περιλαμβάνει την πρόκληση σωματικού ή ψυχικού πόνου των άλλων. Το πείραγμα ωστόσο μπορεί να μετατραπεί σε εκφοβισμό, αν το παιδί στο οποίο απευθύνεται νιώσει άβολα, σκεπτόμενο πως οι πράξεις των άλλων δε γίνονται μέσα στα πλαίσια του παιχνιδιού, αλλά έχουν σκοπό να το μειώσουν, κοροϊδέψουν ή χειραγωγήσουν.
Η επιθετικότητα είναι μια δράση που ξεκινά για διάφορους λόγους (ως αντίδραση, εκδίκηση, διεκδίκηση, άμυνα, κλπ.), κατά την οποία παραβιάζονται βασικά δικαιώματα των άλλων (όπως ο σεβασμός του, η ελευθερία του, η ιδιοκτησία του), ή κοινωνικοί κανόνες σε διάφορα πλαίσια (σχολείο, οικογένεια, ομάδα συνομηλίκων, κλπ.).
Ο όρος βία εμπεριέχει το στοιχείο της ανισορροπίας δύναμης ή εξουσίας ως πράξη εσκεμμένη, που έχει ως αποτέλεσμα τη σωματική ή ψυχολογική βλάβη, τον τραυματισμό, τη στέρηση, ακόμα και το θάνατο.
Σίγουρα, όλες οι μορφές μαθητικής επιθετικότητας, δεν αποτελούν εκφάνσεις της βίας στο σχολικό περιβάλλον.
Πότε μιλάμε για Σχολικό Εκφοβισμό;
Ο όρος σχολικός εκφοβισμός χρησιμοποιείται για να περιγράψει μια κατάσταση κατά την οποία εκτελείται εσκεμμένη, απρόκλητη και επαναλαμβανόμενη επιθετική συμπεριφορά, με σκοπό την επιβολή και τρομοκράτηση των πιο «αδύναμων», προκαλώντας τους σωματικό και ψυχικό πόνο. Η συμπεριφορά αυτή μπορεί να εκδηλωθεί στα πλαίσια μιας διαπροσωπικής σχέσης που χαρακτηρίζεται από δυσαναλογία εξουσίας, εντός και εκτός σχολικού πλαισίου (Olweus, 2009).
Γιατί κάποιοι διαπράττουν σχολικό εκφοβισμό;
Πρόκειται για μία κατάσταση που περιλαμβάνει τους θύτες, οι οποίοι συχνά χαρακτηρίζονται ως «ισχυροί», περιμένοντας να αντλήσουν μέσα από τις επιθετικές τους πράξεις κάποιο όφελος. Τα οφέλη αυτά μπορεί να είναι η αίσθηση ψευδούς «δύναμης», κύρος και ευχαρίστηση μέσω της επιβολής της εξουσίας που ασκούν σε κάποιον που αντιλαμβάνονται ως «αδύναμο». Ωστόσο, το παιδί που εκφοβίζει συχνά αντιμετωπίζει σημαντικές δυσκολίες και χρειάζεται και αυτό υποστήριξη, καθώς δεν μπορεί να ελέγξει την παρορμητικότητά του, δεν έχει αυτοέλεγχο, έχει φτωχές κοινωνικές δεξιότητες και χαμηλή ενσυναίσθηση.
Τι χαρακτηριστικά έχουν τα θύματα του εκφοβισμού;
Παρόλο που δεν υπάρχουν συγκεκριμένα ατομικά χαρακτηριστικά που να καθορίζουν το ποιος θα αποτελέσει θύμα εκφοβισμού, υπάρχουν ορισμένοι παράγοντες που φαίνεται πως αυξάνουν την πιθανότητα να δεχτεί ένα παιδί ή έφηβος εκφοβισμό. Οι μαθητές που θεωρούνται από τους συνομηλίκους τους «διαφορετικοί» έχοντες ειδικές εκπαιδευτικές ανάγκες, όπως αναπηρία νοητική, σωματική ή ψυχική (κατάθλιψη, άγχος, χαμηλή αυτοεκτίμηση), εκείνοι που θεωρούνται διαφορετικοί με βάση τα εξωτερικά τους χαρακτηριστικά (ύψος, εμφάνιση, βάρος, κλπ), την κοινωνική τους κατάσταση (εθνικότητα, θρησκεία, σεξουαλικό προσανατολισμό) ή μαθητές που γίνονται αντιληπτοί ως αδύναμοι και ανίκανοι να αμυνθούν, διατρέχουν αυξημένο κίνδυνο να στοχοποιηθούν και να εκφοβιστούν.
Ποιοι εμπλέκονται;
Ο σχολικός εκφοβισμός είναι ένα ομαδικό φαινόμενο καθώς εμπλέκονται:
Ο θύτης (ο μαθητής ή ομάδα μαθητών που ασκεί εκφοβισμό)
Το θύμα (ο μαθητής ή οι μαθητές που δέχονται τον εκφοβισμό)
Τα παιδιά ως παρατηρητές, θεατές
Οι εκπαιδευτικοί ή άλλοι εργαζόμενοι της σχολικής μονάδας
Οι γονείς – κηδεμόνες.
Ποιοι είναι οι συνηθέστεροι χώροι διάπραξης περιστατικών σχολικού εκφοβισμού;
Ο σχολικός εκφοβισμός συνήθως συμβαίνει στην αυλή του σχολείου, στη σχολική τάξη, στις τουαλέτες, στο γήπεδο, στο δρόμο προς το σχολείο, κλπ.
Ποιες μορφές μπορεί να πάρει ο σχολικός εκφοβισμός;
Συνήθως συνυπάρχουν διάφορες μορφές εκφοβιστικών συμπεριφορών που μπορεί να είναι άμεσες, π.χ. λεκτική ή σωματική βία, αλλά και έμμεσες, όπως η κοινωνική απομόνωση και κατακραυγή. Άλλες μορφές είναι ο ηλεκτρονικός εκφοβισμός (cyber bullying), μέσω sms, email ή δημοσίευση προσωπικών δεδομένων στα social media, και ο σεξουαλικός εκφοβισμός μέσω χειρονομιών, αγγιγμάτων και σεξουαλικών σχολίων προς το θύμα ή μέσω φωτογραφιών σεξουαλικού περιεχομένου που έχουν ως στόχο τη δημιουργία αισθημάτων ντροπής, αμηχανίας και εξευτελισμού προς το θύμα.
Ποιες είναι οι συνέπειες του εκφοβισμού στα παιδιά που πέφτουν θύματα;
Ο σχολικός εκφοβισμός μπορεί να έχει σοβαρές και μακροχρόνιες συνέπειες σε όλους τους εμπλεκόμενους, περιλαμβάνοντας καταστάσεις ψυχολογικές (κατάθλιψη, άγχος, φοβίες, χαμηλή αυτοεκτίμηση), κοινωνικές (διαταραγμένες κοινωνικές σχέσεις, περιθωριοποίηση, κοινωνική απόσυρση), σωματικές (αυξημένα επίπεδα στρες, διαταραχές ύπνου και διατροφής) ή ακαδημαϊκές (ελλιπή σχολική φοίτηση, απουσίες, μειωμένη ακαδημαϊκή απόδοση).
Πώς μπορώ να αντιληφθώ αν το παιδί μου έχει πέσει θύμα εκφοβισμού;
Εάν οι γονείς αρχίσουν να αισθάνονται πως το παιδί τους εμφανίζει κάποια περίεργη συμπεριφορά, ίσως αρχίσουν να ανησυχούν μήπως έχει υποστεί εκφοβισμό από άλλα παιδιά. Ωστόσο, υπάρχουν κάποια σημάδια που ίσως τους βοηθήσουν να το αναγνωρίσουν αυτό, όπως οι ανεξήγητες μελανιές και σημάδια από χτυπήματα, το να μην έχει στενούς φίλους στο σχολείο, να μη θέλει να πάει στο σχολείο, να είναι συχνά αγχωμένο, να απομονώνεται, να κλείνεται στον εαυτό του, να παρουσιάζει μια ανεξήγητη επιθετική συμπεριφορά στο σπίτι, να έχει συχνούς εφιάλτες, να χάνει τα χρήματά του, να επιστρέφει από το σχολείο με ρούχα σχισμένα ή να λείπουν κάποια αντικείμενά του και να φοβάται να αναφέρει τι έγινε στο σχολείο.
Τι να κάνω αν το παιδί μου βιώνει σχολικό εκφοβισμό;
Οι γονείς των θυμάτων του εκφοβισμού χρειάζεται να λαμβάνουν σοβαρά υπόψη τις αναφορές του παιδιού τους ή του σχολείου σε θέματα βίας, χωρίς να αποδίδουν την ευθύνη για τον εκφοβισμό στα θύματα. Θα πρέπει επίσης να μην ενθαρρύνουν την αντίδραση στη βία με βία («αν σε χτυπήσουν να χτυπήσεις και εσύ» ή «αν σε κοροϊδέψουν να κοροϊδέψεις και εσύ») καθώς κάτι τέτοιο διαιωνίζει και ενισχύει τη βίαιη συμπεριφορά. Αντίθετα, χρειάζεται να το ενθαρρύνουν να μιλήσει άμεσα και στραφεί σε κάθε περίπτωση σε ένα υποστηρικτικό και ασφαλές για αυτό δίκτυο, όπως είναι οι καθηγητές, οι φίλοι του, κλπ. Οι γονείς χρειάζεται να ενημερώσουν άμεσα το σχολείο και να αποφύγουν να έρθουν σε επαφή με τους γονείς των θυμάτων ή τους ίδιους τους θύτες. Να ενθαρρύνουν το παιδί τους να ανακαλύψει τις δεξιότητες και τα ταλέντα του με σκοπό την ενίσχυση της αυτοεκτίμησης και αυτοπεποίθησής του. Να δείχνουν ότι νοιάζονται για τα προβλήματα του παιδιού τους προσπαθώντας να βρούνε λύσεις μαζί. Το ενθαρρύνουν να δημιουργήσει καινούριες φιλίες και μαθαίνουν να ελέγχουν οι ίδιοι το θυμό τους, χωρίς να του επιβάλουν σωματικές τιμωρίες. Εάν ωστόσο το πρόβλημα επιμένει και χειροτερεύει, χρειάζεται να αναζητήσουν τη βοήθεια ειδικών.
Πώς αντιμετωπίζεται ο σχολικός εκφοβισμός;
Για την αντιμετώπιση του σχολικού εκφοβισμού χρειάζεται μια ολοκληρωμένη σχολική πολιτική σε επίπεδο τάξης, σχολικού πλαισίου και κοινότητας. Η διαδικασία αυτή περιλαμβάνει την πλήρη ενημέρωση, συλλογή στοιχείων, παρατηρήσεις των εκπαιδευτικών ή/και ειδικών σε διάφορους χώρους του σχολείου σε περιστατικά βίας και εφαρμογή παρεμβάσεων σε όλα τα επίπεδα, όπως ατομικό, ομαδικό, σχολικής μονάδας, τάξης, γονέων και ευρύτερης κοινότητας (Olweus, 1978, 1986, 1993; Olweus & Limber, 2007), (Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας, Συμβούλιο της Ευρώπης).
Σκέψου: Η βία δεν είναι ποτέ αποδεκτή και ποτέ δικαιολογημένη!
Μίλησε σε κάποιον καθηγητή, διευθυντή ή σε αυτόν που εμπιστεύεσαι!
Κάλεσε μια γραμμή SOS
Γραμμές βοήθειας:
1056 Χαμόγελο του παιδιού
11188 Cyber Alert – Γραμμή για το Cyberbullying
800.11.32000 Συνήγορος του παιδιού
ΔΩΡΕΑΝ ΚΑΙ ΑΝΩΝΥΜΑ!
Βιβλιογραφία
Βασιλείου, Π. Σ. (2005). Το σχολείο ως κοινωνικό πλαίσιο για την κατανόηση του φαινομένου του εκφοβισμού. “Κοινωνικός Αποκλεισμός, Μειονότητες και Φύλο“, http://srv-ipeir.pde.sch.gr/educonf/1/01_.pdf
Olweus, D. (1978). Aggression in the schools: Bullies and whipping boys. Washington, DC: Hemisphere.
Olweus, D. (1986). The Olweus Bully/Victim Questionnaire. Mimeo. Bergen, Norway: Research Center for Health Promotion, University of Bergen.
Olweus, D. (1993). Bullying at school. Oxford, UK: Blackwell. Olweus, D., & Limber, S. P. (2007). Olweus Bullying Prevention Program Teacher Guide. Center City, MN: Hazelden.
Olweus, D. (2009). Εκφοβισμός και βία στο σχολείο. Αθήνα: ΕΨΥΠΕ
